äîòéï - גליון טבת תשעג

çæøä ìîàîøé äîòéï

äîðééï ìáøéàú äòåìí åäúçìú äùéîåù áå

äøá ã"ø ùé åàìèø
äîðééï ìáøéàú äòåìí åäúçìú äùéîåù áå

îáåà
à. îðééï áøéàú äòåìí áñôøåú çæ"ì
á. îðééï áøéàú äòåìí áñôøåú äâàåðéí
â. äîðééï ìáøéàú òåìí äåà îðééï éùéø ÷ãåí, àå îðééï øèøåà÷èéáé îàåçø?
ã. î÷åøåú øàùåðéí áäí ðæëø äîðééï ìáøéàú äòåìí
ä. äîçìå÷ú áîðééï ìáøéàú òåìí áéï áðé îæøç ìáðé îòøá
å. äáòéä áîðééï ùðåú äáéú äùðé
ñéëåí

îáåà*
äîðééï ìáøéàú äòåìí äåà äîðééï äîøëæé ùòí éùøàì îùúîù áå äéåí, åìôéå òúä äéà ùðú úùò"â, äéà ùðú çîùú àìôéí åùáò îàåú åùáòéí åùìåù ùðä ìáøéàú äòåìí. îìáã äòãä äúéîðéú ùîùúîùú áëúáéä âí áîðééï ùèøåú, ëì òãåú éùøàì, ììà éåöàú îï äëìì, îåðåú ëáø ãåøåú øáéí àú äùðéí ìôé äîðééï ìáøéàú äòåìí, àå áùîå äàçø - äîðééï ìéöéøä.

ðøàä, ëé ø' éäåãä äìåé øàä àú îðééï áøéàú äòåìí ëîðééï ùäúçéì òí áøéàú àãí äøàùåï. áôé äëåæøé åäçáø äåà ùí îñôø îùôèéí äîúééçñéí ìîðééï æä[*]:
àîø äëåæøé: âí æä úîä, àí éù àöìëí îðééï áøåø îáøéàú äòåìí? àîø äçáø: áå àðå îåðéí, åàéï áéï ùðé éäåãéí îçìå÷ú îäåãå åòã ëåù. àîø äëåæøé: åëîä àúí îåðéí äéåí? àîø äçáø: àøáòú àìôéí åçîù îàåú. åôøèí îáåàø áñôø äçåîù ùìðå îéîåú àãí åùú åàðåù, òã ðç, òã ùí åòáø, àì àáøäí éöç÷ åéò÷á òã îùä. åàìä äéå ìá äàãí åñâåìúå, åìëì àçã îäí äéå áðéí, åäùàø ë÷ìéôåú: àéðí ãåîéí ìàáåú, åìà äúçáø áäí äòðééï äàìå÷é, åðîðä äîðééï ìàìä äàìå÷ééí åäéå éçéãéí åìà øáéí, òã ùäåìéã éò÷á àáéðå ùðéí òùø ùáèéí, ëåìí øàåééí ìòðééï äàìå÷é, åùáä äàìå÷åú á÷äì øá, åáäí äéä äîðééï. åàðçðå ÷áìðå îðéï ùðé ä÷ãîåðéí îîùä, åðãò îä ùéù îîùä åòã òúä. àîø äëåæøé: æä äôøè îøçé÷ äîçùáä äøòä îï äìá îäëæá åîääñëîä. ëé ãáø ëæä àé àôùø ùéñëéîå àìéå òùøä îáìé ùéúáìáìå åéâìå ñåã äñëîåúí àå éãçå ãáøé îé ùéøöä ìáøø àöìí ãáø ëæä, ëì ùëï [ù]äîåðéí øáéí, åäîðééï ÷øåá, àéï äëæá åäù÷ø éëåì ìäéëðñ òìéå.

úîöéú ãáøé øéä"ì äéà ùäîðééï ðîðä áäúçìä àöì éçéãéí, òã äéååöøåú òí éùøàì - àæ ôùè äîðééï áòí. îìáã æàú ÷áìðå àú äîðééï äîôåøè ùì ùðé ä÷ãîåðéí áàîöòåú îùä, ëìåîø áúåøä.
àáì ø' ãåã ëäï æö"ì ('äøá äðæéø') îòéø òì äãáøéí[*] ù"ìà úîéã äéä îðéï äúàøéê áøåø îáøéàú äòåìí", åá÷öøä îúàø àú ääùâåú òì ÷ãîåú äîðééï. âí òì ä÷áéòä ùàéï îçìå÷ú áéï ùðé éäåãéí òì äîðééï ëåúá ø' ãåã ëäï[*] "åæä ìà áãéå÷. éù îçìå÷ú".

áîàîø æä éåöâ áúîöéúéåú ðåùà äúçìú äùéîåù áîðééï ìáøéàú äòåìí.

à. îðééï áøéàú äòåìí áñôøåú çæ"ì
äîðééï ìáøéàú òåìí ëîòè åàéðå îåôéò áñôøåú çæ"ì. äî÷åîåú äéçéãéí áúìîåã áäí îåôéò äîðééï ìáøéàú òåìí äí ùúé ñåâéåú äòåñ÷åú áçéùåáé ÷éöéï:
à. ùìç ìéä øá çðï áø úçìéôà ìøá éåñó: îöàúé àãí àçã, åáéãå îâéìä àçú ëúåáä àùåøéú åìùåï ÷åãù. àîøúé ìå: æå îðééï ìê? àîø ìé: ìçééìåú ùì øåîé ðùëøúé, åáéï âðæé øåîé îöàúéä, åëúåá áä ìàçø àøáòú àìôéí åîàúéí åúùòéí åàçã ùðä ìáøéàúå ùì òåìí äòåìí éúåí, îäï îìçîåú úðéðéí, îäï îìçîåú âåâ åîâåâ, åùàø éîåú äîùéç. åàéï ä÷ãåù áøåê äåà îçãù àú òåìîå àìà ìàçø ùáòú àìôéí ùðä. øá àçà áøéä ãøáà àîø: ìàçø çîùú àìôéí ùðä àéúîø (ñðäãøéï öæ, á).
á. áîúðéúà úðà àçø àøáòú àìôéí åîàúéí åùìùéí åàçú ùðä ìáøéàú òåìí àí éàîø ìê àãí ÷ç ìê ùãä ùåä àìó ãéðøéí áãéðø àçã àì ú÷ç (ò"æ è, á). åôéøù øù"é (ùí): àì ú÷ç. ùäéà ÷õ äâàåìä, åú÷áõ ìäø ä÷åãù ìðçìú àáåúéê, åìîä úôñéã äãéðø?

äâø"à[*] äâéä àú äâîøà áñðäãøéï åúé÷ï àú äîñôø ì"àøáòú àìôéí åîàúéí åùìåùéí åàçã" áî÷åí "åúùòéí åàçã", åäéùååä àåúä ìâî' áò"æ. ðòéø ëé îòéåï áðåñç ëúáé-äéã àéï úéîåëéï ìäâäú äâø"à. áëì àåôï, ùðú 4231 ìáøéàú òåìí ùäééúä àîåøä ìçåì àé ùí áòúéã (îð÷åãú äîáè ùì äçëîéí ùôòìå áú÷åôú äúìîåã) äéà äùðä äøàùåðä ìîðééï áøéàú äòåìí äîåôéòä áúìîåã äááìé, åìôé äâø"à âí äéçéãä.

îöàðå ëîä î÷åøåú áçæ"ì áäí øùåîéí îñôøéí äñåëîéí ú÷åôåú äîúçéìåú îáøéàú äòåìí:
à. 1656 ùðéí îàãí åòã äîáåì (ñãø òåìí ô"à)[*]:
îàãí òã äîáåì àìó åúøð"å ùðéí, åæä ôøèï, àãí ÷"ì, ùú ÷"ä, àðåù ö', ÷éðï ò', îäììàì ñ"ä, éøã ÷ñ"á, çðåê ñ"ä, îúåùìç ÷ô"æ, ìîê ÷ô"á, åðç áï ùù îàåú ùðä åâå'.

îñôø æä îåôéò âí áúðà ãáé àìéäå øáä ôøùä ëè (îäãåøú àéù ùìåí, åéðä úøñ"à): "îùðåöø äòåìí åòã äîáåì àìó åùù îàåú åçîùéí åùù ùðä", åëï ááøàùéú øáä ãáøé ãåø äôìâä:

àîøå: àçú ìàìó åúøð"å ùðä äø÷éò úúîåèè, àìà áåàå ðòùä ìðå ñîåëåú àçã îöôåï åàçã îãøåí åàçã îîòøá åëå'[*].

åëï äåà áúðçåîà ôøùú ðç (îäãåøú áåáø)[*]:
ùôä àçú åãáøéí àçãéí, ãáøéí ùì çéøåôéí äéå îåöéàéï òì ä÷á"ä, àìà ùìà ôéøùå äëúåáéí, àìà øáåúéðå ôéøùå î÷öúï; îä äéå àåîøéí, àçø àìó ùðéí åéåí àçã åùù îàåú åçîéùéí åùù ùðéí îáåì áà ìòåìí, åäùîéí îúîåèèéï, åäîéí äòìéåðéí éôìå òìéðå. àìà áàå åðòùä ìðå ôøâåñéï (=òîåãéí), ùàí éôìå äùîéí éäéå îòîéãéï áäí.

á. 2448 ùðéí îàãí åòã éöéàú îöøéí:
áùúé äôñé÷úåú îåáà îàîø ùáå ðæëø îñôø æä[*]:
ãàîø øáé ñéîåï: çùáåðåúéê àìéðå, ëì àåúí ùðé àìôéí åàøáò îàåú åàøáòéí åùîåðä ùðéí òã ùìà éöàå éùøàì îîöøéí äéä ä÷á"ä éåùá åçåùá çùáåðåú åîòáø òéáåøéí åî÷ãù àú äùðéí åîçãù äçãùéí, òã ùéöàå éùøàì îîöøéí åîñøí ìäí, ùðàîø åéàîø ä' àì îùä åàì àäøï ìàîåø äçåãù äæä [ìëí], îäå ìàîø, àîø ìäí îëàï åàéìê äøé øàùé çãùéí îñåøéí ìëí.

øáéðå çððàì áôéøåùå òáåãä æøä è, á ëåúá:
àîø øá äåðà áøéä ãøá éäåùò: îàï ãìà éãò ëîä ùðé áùáåò ìéùàìéä ìäàé úðà ãñãø òåìí[*]. ãúðé áúåñôúà ùçéèú ÷ãùéí åéøåùìîé îâéìä ñåó ôø÷ øàùåï: îùðáøà äòåìí òã ùéöàå éùøàì îîöøéí àìôéí åúî"ç ùðéí, åîàäì îåòã ùáîãáø àøáòéí ùðä çñø àçú, åùáâìâì é"ã ùðä, áùéìä ù"ò ùðä çñø àçú, áðåá åáâáòåï ð"á ùðä, ááéú äòåìîéí ú"é ùðä ìáéú øàùåï åú"ë ùðä ìáéú äàçøåï.

îìùåï äø"ç ðøàä ùäúðà ùì ñãø òåìí ùäâîøà îæëéøä àéðå äîçáø ùì áøééúú ñãø òåìí ùáéãéðå, àìà äëååðä ì÷èò ùîåôéò áúåñôúà áîñëú ùçéèú ÷ãùéí [=æáçéí] åáéøåùìîé ñåó ôø÷ øàùåï ùì îâéìä äîåðä àú ùðåú äòåìí[*]. ä÷èò ùîåôéò áø"ç àîðí îåôéò áúåñôúà æáçéí (äð÷øàú áãôåñ åéìðà îñëú ÷øáðåú) ôø÷ éâ äìëä ã[*] åáéøåùìîé îâéìä ô"à äé"â[*], àåìí áùðé äî÷åîåú äàìå ìà îåôéòä äôÄñ÷ä äøàùåðä äîåôéòä áâøñú äø"ç: "îùðáøà äòåìí òã ùéöàå éùøàì îîöøéí àìôéí åúî"ç ùðéí". ëîå ëï áî÷åîåú äììå éîé ðá åâáòåï ðçùáéí ð"æ ùðä åìà ð"á. ëê äåà âí ðåñç äáøééúà áááìé æáçéí ÷éç ò"á ùàåúä ìà äæëéø äø"ç[*].

â. 2400 ùðéí:
òåã îñôø ùðéí äðîðä îáøéàú äòåìí åä÷øåá ìîñôø 2448 äåà äîñôø 2400, äðæëø áòðéï ñëåí ëñó äëìéí ùúøîå äðùéàéí áôøùú ðùà (áîãáø æ, ôä); îãøù áîãáø øáä (ôøùä éã)[*] îöééï ëé îñôø æä îøîæ ìîñôø äùðéí ùçìôå îàæ áøéàú äòåìí åòã ùäúçéì îùä ìäåøåú áîöøéí (àæ äéä áï 32 ùðä, åìàçø 48 ùðä äåöéà àú áðé éùøàì îîöøéí áâéì 80):
ëì ëñó äëìéí àìôéí åàøáò îàåú. îùðáøà äòåìí åòã ùäéä îùä áï ì"á ùðä, ùäúçéì ìäåøåú ìéùøàì áîöøéí, àìôéí åàøáò îàåú ùðä.

ã. 3408 ùðéí îàãí òã áðééï áéú ùðé:

äîñôø 3408 äåà îñôø äùðéí îáøéàú äòåìí òã áðééï áéú ùðé, åäåà ðæëø áúðà ãáé àìéäå øáä áàåúä ôøùä ùäæëøðå ìòéì, ôøùä ëè (îäãåøú àéù ùìåí, åéðä úøñ"à):

"îãåøå ùì îðùä åòã ùðáðä áéú äàçøåï ùéèä àçú, äøé ùìùú àìôéí åàøáò îàåú åùîðä ùðä".

àðå ôèåøéí ëàï îäöåøê ìäáçéï áéï îãøùéí ÷ãåîéí ìîãøùéí îàåçøéí, ùäøé áëì äîãøùéí ùðæëøå àéï åìå àçã ùðéúï ìäñé÷ îîðå òì ÷éåí ðåäâ ôòéì ùì îðééï ìáøéàú äòåìí. îñôøé äùðéí äéçéãéí äîåôéòéí äí îñôøé ùðéí äñåëîéí ú÷åôåú îáøéàú äòåìí.
ááøééúú ñãø òåìí òöîä, ùäéà äáøééúà äëøåðåìåâéú áä"à äéãéòä, ìà îåæëø ëé àí äîñôø 1656 ùäåà ñëåí äùðéí ùîàãí òã äîáåì áìáã; îìáã ä"âåù" äæä, îàãí òã äîáåì, ìà îåôéò áñãø òåìí âåù ùðéí ðåñó äîúçéì îàãí. àîðí ðîöàéí ùí âåùé-ùðéí ðåñôéí àçø ëê, àáì àó àçã îäí àéððå îúçéì îàãí: îï äîáåì òã äôìâä ù"î ùðéí (ôø÷ à). îï äîáåì òã ùðåìã éöç÷ ùö"á ùðéí (ôø÷ à). úú"ð ùðä òùå éùøàì òì äàøõ îùðëðñå ìä òã ùéöàå îîðä, ùäï ùáòä òùø éåáìåú ùìîéï (ôø÷ éà). îùçøá áéú øàùåï åòã ùçøá áéú àçøåï, ò' ìçåøáðå åú"ë ìáðééðå (ôø÷ ëç) òã ùðçøá.
àôùø àîðí ìçáø àú äñëåîéí ùì äú÷åôåú äùåðåú îäî÷øà åîñãø òåìí åì÷áì àú äîðééï ìáøéàú äòåìí, ìãåâîä:

àåìí äúðà ùì ñãø òåìí àéðå òåùä æàú, åîëàï ùäîðééï äæä ìà äéä áòì îùîòåú îòùéú áòéðéå.

ìñéëåí äîîöàéí áú÷åôú çæ"ì: îñôø ùðä äîáåññ òì îðééï ìáøéàú äòåìí îåôéò ôòîééí áúìîåã äááìé (åìãòú äâø"à àçã äåà). áî÷åøåú îñåéîéí ÷ééîéí îñôøéí ñåëîéí îáøéàú äòåìí (1656, 2400, 2448, 3408), àáì àó àçã îäí àéððå îâéò ìú÷åôú äîùðä åäúìîåã. ìîøåú îâáìåúéä ùì ãøê äøàéä îï ääéòãø, îúá÷ù ìèòåï ùèøí äú÷áì áéùøàì äîðééï ìáøéàú äòåìí[*].

á. îðééï áøéàú äòåìí áñôøåú äâàåðéí
áçéáåø äîëåðä "ñãø òåìí æåèà" ðòùä ùéîåù ðøçá áîðééï ìáøéàú äòåìí[*]. ëê äåà îåðä[*]:
îàãí òã äîáåì àìó åùù îàåú åçîùéí åùù ùðéí. åîï äîáåì åòã äôìâä ùìù îàåú åàøáòéí ùðä, äéà ùðú àìó úú÷ö"å ìéöéøä. åîï äôìâä òã ùðåìã éöç÷ àáéðå çîùéí åùúéí ùðä, äéà ùðú á' àìôéí åî"ç ìéöéøä.

äåà äøàùåï ùîçáø àú äú÷åôåú, åîöééï àú äúàøéê ìéöéøä. åùí áñåó äôø÷ äøàùåï (îäã' âøåñáøâ) îåôéò[*]: åîùçøá äáéú òã òëùéå àìó åçîùéí åùìù ùðä. åäí áëìì àøáòú àìôéí åùîåðä îàåú åùîåðéí åàçú ùðä ìéöéøä.
äîäãéø ùí (òî' â, äò' ä) îðéç ùäãáøéí äí úåñôú îàåçøú, ùëï äúàøéê äàçøåï äðæëø áçéáåø æä (áôø÷ é) äåà úð"á ìçåøáï äáéú, ã'ø"ô ìéöéøä - áúàøéê æä òìä îø æåèøà áø æåèøà øàù äâåìä îááì ìà"é åäúîðä ìîùøú øàù ñðäãøéï (òî' ðä-ðå), åàó ùðæëøéí ùí ùîåðä ãåøåú ðåñôéí – ìà îñúáø ù-8 ãåøåú éôøðñå 601 ùðä. ìëï îñé÷ âøåñáøâ ù"éã ñôø [ðãö"ì: ñåôø] îàåçø ùìèä áñãø òåìí åöééï æîðå òì äâéìéåï ìòöîå åàç"ë äëðéñå áôðéí äñãø òåìí. åîöéðå ìëîä ñôøéí ÷ãîåðéí ùäñôø [ðãö"ì: äñåôø] øùí æîðå..."[*]. âøåñáøâ îöééï ìúåôòä ãåîä áúðà ãáé àìéäå, åäúåôòä îåëøú îî÷åøåú ðåñôéí[*].

äçéáåø ñãø òåìí æåèà ìà ðç÷ø òãééï ëì öåøëå. äåà éåçñ ìø' éåñó èåá òìí ùçé áéîé øáéðå âøùí[*], àåìí ø' ãåã âàðæ ëúá: "åàðé äëåúá ùîòúé îôé äâàåï îäø"ø ñéðé áø áöìàì éö"å, ù÷áìä áéãå ùîçáø ñãø òåìí æåèà äéä àçã îäâàåðéí àå çëí àçø áæîðí"[*].

ù"æ ùëèø ôøñí áëúá äòú MGWJ (ëøê 39, 1895) òî' 28-23, ðåñç àçø ùì ñãø òåìí æåèà åáå îåôéò äîùôè: "îàãí òã äéåí äæä ùäåà àçã òùø ìçãù ëñìéå ùðú äùîéèä åùðú ã' àìôéí åçîù îàåú åùùéí åàøáò ìáøéàú òåìí" . ùðú 4564 äéà ùðú 804 ìñôä"ð, åúàøéê æä î÷ãéí á-317 ùðä àú äúàøéê äîöåé áñãø òåìí æåèà ðåñç ðåéáàåàø/âøåñáøâ[*].

áãé÷ú ëúáéäí ùì âàåðé ááì îòìä ùäâàåðéí áááì ìà äùúîùå áîðééï ìáøéàú òåìí, àìà áîðééï ùèøåú. ðé÷ç ìãåâîä àú àâøú øá ùøéøà âàåï. àâøú øù"â äéà äî÷åø äëøåðåìåâé äçùåá áéåúø òì ú÷åôú äîùðä, äúìîåã, äñáåøàéí åäâàåðéí. áàâøú æå îåæëøéí ëì äúàøéëéí äëøåðåìåâééí îúçéìú ú÷åôú äàîåøàéí åòã éîé øá ùøéøà âàåï, àáéå ùì øá äàé âàåï. ëì äúàøéëéí äììå îåôéòéí ìôé îðééï ùèøåú, åàéï äîðééï ìáøéàú òåìí îåæëø áàâøú àôéìå ôòí àçú! ãåîä äãáø âí áçéáåø ñãø úðàéí åàîåøàéí, ùâí áå ëì äúàøéëéí ðæëøéí ìôé îðééï ùèøåú[*].

òí æàú îöéðå ùäâàåðéí äúééçñå ìòúéí ìîðééï äáøéàä (ìîøåú ùìà îðå áå áôåòì). ãáøé øá ñòãéä âàåï åøá äàéé âàåï àåãåú äîðééï ìáøéàú äòåìí öåèèå òì-éãé ø' àáøäí áø çééà äðùéà áñôø äòáåø (îàîø â ùòø æ). äâàåðéí ôåçúéí ùðä àçú îäîðééï äðåëçé ìáøéàú äòåìí, åäúééçñåú ÷öøä ìòðééï úáåà áäîùê îàîø æä.

áúòåãåú îàøõ éùøàì àðå îåöàéí àú äîðééï ìçåøáï áéú äî÷ãù äùðé, ììà öéåï îðééï äùðéí ìáøéàú òåìí. òùøåú äîöáåú ùðúâìå áöåòø îëéìåú úàøéê äðåùà ùðä ìçåøáï åùðä ìùîéèä, àê ìà ùðä ìáøéàú äòåìí[*].

äîöá áàøõ éùøàì åáááì îúàéí ì÷èò äîåôéò áñåó áøééúú ñãø òåìí øáä (ôø÷ ì): "îëàï åàéìê öà åçùåá ìçøáï äáéú, åáâåìä ëåúáéï áùèøåú ìîðéï éååðéí"[*], ùîîðå éåöà ëé áéï áàøõ éùøàì åáéï áçå"ì ìà îðå ìîðééï áøéàú òåìí, àìà áà"é îðå ìîðééï äçåøáï, åáááì ìîðééï ùèøåú. ìëï äùàìä äðùàìú äéà äàí äîðééï ìáøéàú òåìí îñîì îðééï øöéó ùäçì îàãí äøàùåï, àå ùäåà çéùåá øèøåà÷èéáé ùì äæîï ùòáø îàæ áøéàú äòåìí ìôé îä ùîôåøù áî÷øà åìôé ôøùðåú çæ"ì?

â. äîðééï ìáøéàú òåìí äåà îðééï éùéø ÷ãåí, àå îðééï øèøåà÷èéáé îàåçø?

äøàùåï ùô÷ô÷ á÷ãîåúå ùì äîðééï ìáøéàú òåìí äåà ø' òæøéä îï äàãåîéí (ãä-øåñé) áñôøå "îàåø òéðéí"[*]. äåà äáçéï ùàéï äîðééï ìáøéàú òåìí îåôéò áúð"ê, åâí äîùðä åäáøééúåú ùäæëøðå ìòéì àéðí ôåøèéí àåúå ëàçã äîðééðéí äðäåâéí áòí éùøàì. âí ëùîùä øáéðå ëúá àú äúåøä äåà ìà ééçñ àú äîàåøòåú ìñãø áøéàú äòåìí, åáìùåðå ùì ø' òæøéä:[*]

åäï ÷ãí úúáåðï, ùòí äéåú ëé áîùê ñéôåøé äúåøä ðåãò ñê äùðéí ùòáøå îï äéöéøä òã æîï äéðúðä, äðä äéà ìà ééçñä ùåí ñéôåø ìòú îñåéí, ø÷ ìöàú éùøàì îîöøéí ëîå ùéúáàø áñîåê, ìà ìéöéøä ëàùø äéä îï äàôùø. åàó áñéôåø äáøéàä òöîä, úçú àåîøå "äéåí àìôéí úî"ç ùðéí áøà àìå÷éí àú äùîéí" åâå' - ñúí åàîø "áøàùéú" åâå'.

àîðí ëáø áãáøé çæ"ì îåôéò ôéñ÷ä îîðä îùúîò ëé äúåøä îåðä ø÷ àú éîé äáøéàä òöîä ìáøéàú äòåìí, åúå ìà. ááøàùéú øáä ñåó ôøùä è, òì äôñå÷ åéäé òøá åéäé á÷ø éåí äùùé (áøàùéú à, ìà): "àîø ø' ñéîåï áø îøúà: òã ëàï îåðéï ìîðéðå ùì òåìí, îéëï åàéê îåðéï ìîðéï àçø". ëï îáéà ø' òæøéä ùåøä ùì äåëçåú îàåúí î÷åøåú ùäáàðå ìòéì åãåîéí ìäí, ìîùì àâøú øá ùøéøà âàåï ùðëúáä òì éãå áùðú àìó åøö"ç (1298) ìùèøåú (=4747 ìáøéàú äòåìí = 987 ìñôä"ð), åëì äúàøéëéí ùí îðåééí ìôé îðééï äùèøåú åìà ìôé îðééï áøéàú äòåìí, ùìà ðæëø áàâøú àôéìå ôòí àçú.

ø' òæøéä îòìä áäîùê äôø÷ ùúé äùòøåú îúé äúçéìå ìäùúîù áîðééï ìáøéàú òåìí:[*]
äøé ùðåëì ìåîø ëé äîðééï ìéöéøä äåçì áòîðå ìôé äðøàä àçøé øá ùøéøà âàåï ôçåú îùù îàåú ùðéí åäðä (=òã äðä; ñôø îàåø òéðéí ðãôñ áîðèåáä áùðú ä'ùì"ã, ëìåîø 587 ùðéí àçø æîï ëúéáú àâøú øù"â). åñéáú æä ìãòúé äéúä îä ùøàå äàçøåðéí ëé îìëåú éåï ðùú÷ò îï äòåìí, åàéï àðå áòáãåúðå ùå÷ãéí éçã úçú îìëåú àçú ìãøåù ùìåîä áìáã, àáì îúäìëéí úîéã îîîìëä àì òí àçø. åáëï áçøå ìòæåá àú äîðäâ ääåà åìéçñ äîðäâ àì äúçìä àùø úæëéø àåúðå îìëåú ùîéí, ëé äðä ëì îìê øá åùìéè ëãáø äø"ï éîçåì òì ëáåãå áâììä[*].

àå ðàîø ùàåôï äîñôø äæä äåçì ìîøáä áñåó äâîøà äááìéú áäúçãù ñãø ä÷áéòåú áòîðå. ëé äðä úøàä ìäøîá"í áäìëåú ÷ãåù äçãù ôø÷ ä' àéê ÷ãîåðéðå ÷ãùå úîéã äçãùéí òì-ôé äøàéä åòáøå àú äùðéí ëôé äæîï åäöåøê òã éîé àáéé åøáà. ëé àæ îòåðé åîøåá çåøáï àøõ-éùøàì ðôì ôçã äéäåãéí òìéäí ùéñúì÷ îîðä áéú ãéï ÷áåò àùø äîùøä äæàú òì ùëîå ìäéåú äî÷åí âåøí ëîáåàø áùùé îôø÷é ø' àìéòæø åñåó áøëåú åô"÷ ãñðäãøéï, åëîå ùäåà øîá"í æ"ì áàø âí ëï áñôø äîöåú ùìå ñéîï ÷ð"â. åðâò ä' áìá øàùé äâåìä åñãøå ìðå çùáåðåú ä÷áéòåú åäòáåø àùø àðå îçùáéí ìòú òúä, áàåôï ùðîöà ëì éîé âìåúðå ÷áåòéí åîòáøéí îëç áéú-ãéï éôä àùø äéä áàøõ …
åáëï ÷øåá äåà ìäéçùá ëé áäôåëé îèøúà åâìâåì äñãøéí ääîä øàä ëîå ëï ø' äìì åáéú-ãéðå äðæëøéí ìáìúé éîðå òåã ìîìëåú éåðéí åìùèøåú ëéîé ÷ãí åùðîðä ìéöéøä îèòí äàîåø ìîòìä … åàîðä ìôé äðøàä ðîùê âí ëï æîï øá àçø ø' äìì äðæëø (àí äéä ùäîðéï ìéöéøä äåçì îîðå ëàîåø) ùòãéï á÷öú äâìéìåú äéå îåðéí ìùèøåú.

...åìà ðúôìà òì äîñôøéí äàìå ìùèøåú àéê ðäâå áí ëîä ãåøåú àçøé ø' äìì åøá ùøéøà äðæëøéí, ëé äìà éöéàú îðäâ éùï îôðé çãù åáôøè áàåîä îôåæøú ÷ùä äåà áìúé éîéí ìàåøê. àîðä áîùê äæîï úôåöåú éùøàì îòè îòè ÷ééîå å÷áìå ääùúðåú ääåà. åáàùø àéï æëøåï ìøàùåðéí, øáéí éçùáå ëé äîðééï ìéöéøä îñéðé åîðé ÷ãí áà, åáàîú àéððå ø÷ çãù î÷øåá ëîå ùæëøðå.

ø' òæøéä îãáø àí ëï òì ùúé ð÷åãåú æîï àôùøéåú ùáäí äçì äùéîåù áîðééï ìáøéàú òåìí, àçú îàåçøú åäàçøú îå÷ãîú:
à. àçøé ú÷åôú äâàåðéí.

á. øáé äìì äðùéà ùééñã àú äìåç äòáøé ä÷áåò áùðú úø"ò (670) ìùèøåú ( = 4119 ìá"ò = 359/358 ìôé îðééï äðåöøéí) äðäéâ âí àú äùéîåù áîðééï ìáøéàú òåìí.
àîðí àôéìå àçøé ð÷åãåú äæîï äîàåçøú òãééï äùúîùå áîðééï ùèøåú, ëôé ùøáé òæøéä òöîå îøàä ùàôéìå ðëãå ùì äøîá"í ø' ãåã äðâéã îöééï àú ùðú ôèéøú àáéå (ø' àáøäí áï äøîá"í) áîðééï ùèøåú à'ú÷ñ"å (1566 = 5015 ìá"ò = 1255 ìñôä"ð). ìëï úåìä ø' òæøéä àú äîùê äåôòú îðééï ùèøåú áú÷åôä îàåçãú áàéèéåú äúôùèåúå ùì äîðééï ìáøéàú òåìí, ùðáòä ëúåöàä îäôæåøä äéäåãéú äøçáä áâìåú.

ã. î÷åøåú øàùåðéí áäí ðæëø äîðééï ìáøéàú äòåìí
îìáã äúàøéê àå ùðé äúàøéëéí äðæëøéí áúìîåã, îöéðå ùéîåù áîðééï ìáøéàú äòåìí áúòåãåú äáàåú:
äî÷åø ùáå ðæëø äîðééï ìáøéàú òåìí àçøé äúìîåã äåà äçéáåø äîãøùé äàñèøåðåîé-àñèøåìåâé "áøééúà ãùîåàì". áøééúà æå ùäééúä éãåòä ìçì÷ îäøàùåðéí, äúôøñîä ò"é äîòúé÷ ø' ðúï òîøí áñìåðé÷é áùðú úøë"à (5621 = 1861 ìñôä"ð). áøéù ôø÷ ä ëúåá ùí:
áùðú àøáòú àìôéí åçîù îàåú åùìåùéí åùù ùðä ùåå çîä åìáðä ùîéèåú åú÷åôåú, åìà ðùúééø ìçîä àìà ùòä àçú âãåìä áìáã. îï àøáòú àìôéí åçîù îàåú åùìåùéí åùù ùðä åàéìê ùðä øàùåðä ìîåìã ìáðä áúùøé áúçéìú ìéì ã'.

äùðú 4536 îåôéòä àîðí áìé äàéæëåø 'ìáøéàú äòåìí', àåìí áøåø îäîùê äáøééúà åîöåøúå ùì îñôø æä, îòì 4000 ùðä, ùúçéìúå ááøéàú äòåìí. âí îäðúåðéí òì äîåìãåú àôùø ìäåëéç ùîãåáø áîðééï ùîúçéì ááøéàú òåìí, åîùìéí îçæåø ùì 4536 ùðä[*].

úàøéê ÷ãåí ðåñó ðæëø ìòéì – 4564 ìáøéàú äòåìí – áðåñç ñãø òåìí æåèà ë"é ôøîà ãä-øåñé.

äî÷åøåú äáàéí áäí ðîöà äîðééï ìáøéàú òåìí äí îöáåú éäåãéåú ùðîöàå áåéðåñä àéèìéä, åðåùàåú àú äúàøéëéí 4582 å-4587 ìáøéàú òåìí[*]. áîöáåú àìå îåôéò âí îðééï ìçåøáï áéú ùðé. àçø ùðéí àìå àôùø ìîöåà àú äùðä 4595 ìáøéàú äòåìí áîëúá äîéåçñ ìøàù âåìú ááì (îëúá æä îëéì âí àú äùðä äî÷áéìä ìùèøåú 1147)[*]. îàæ àôùø ìîöåà éåúø åéåúø î÷åøåú äîæëéøéí àú äîðééï ìáøéàú äòåìí.

ä. äîçìå÷ú áîðééï ìáøéàú òåìí áéï áðé îæøç ìáðé îòøá
îìáã ùàìú ÷ãîåú äîðééï ìáøéàú òåìí, äú÷ééîä îçìå÷ú áéï áðé îæøç - àðùé ááì, ìáðé îòøá – àðùé àøõ-éùøàì, ìâáé ùðä àçú áîðééï ìáøéàú äòåìí. áòú ëúéáú äîàîø äæä, áùìäé ùðú úùò"á, òí éùøàì îåðä 5773 ùðéí ìáøéàú òåìí. äîðééï ùàðå îåðéí áå äåà äîðééï ùì áðé àøõ éùøàì, åäåà æä ùú÷áì ìáñåó áëì äòí äéäåãé. àåìí áðé ááì áú÷åôú äâàåðéí îðå ùðú àçú ôçåú îàùø áðé àøõ éùøàì, åìôé îðééðí äéåí ø÷ 5772 ìáøéàú òåìí. ÷ééîéí ëîä äñáøéí ìñéáú äîçìå÷ú, åëàï ðáéà àú äôùåè ùáäí, äîåáà áúåñôåú áîñëú øàù äùðä (ç ò"à ã"ä ìú÷åôåú): äòåìí ðáøà áéåí øàùåï ë"ä áàìåì, åàãí äøàùåï ðáøà áéåí äùéùé à' áúùøé ùì äùðä äáàä. àí ëï ùáòú äéîéí ùáäí ðáøà äòåìí îôåöìéí áéï ùúé ùðéí - çîùú éîé äáøéàä äøàùåðéí çìå áúàøéëéí ëä-ëè àìåì ùì ùðä 1, åàéìå éåí äùéùé ùáå ðáøà àãí äøàùåï åéåí äùáú ùééëéí ìùðä äáàä àçøéä. àåìí ä"ùðä" äøàùåðä éù áä ø÷ çîéùä éîéí, ëé äéà îúçéìä îë"ä áàìåì, åìà áøàù äùðä. àðùé àøõ- éùøàì äìëå ìôé äëìì äúìîåãé "éåí áùðä çùåá ùðä" (ááìé ø"ä é ò"à), åàí àéï ùðä – àæ "éåöøéí" àåúä; åàëï áùðú 1 ìáøéàú äòåìí ìôé îðééï áðé à"é, ùäåà äîðééï ùàðå îåðéí ìå äéåí, äéå ø÷ çîéùä éîéí, åàðùé à"é äúééçñå ìùðä æå ëàéìå äéà ùðä ìëì ãáø. åäðä, áìåç äéäåãé ÷ééí îçæåø ÷áåò ùì 19 ùðä. ðéúï ìçùá áàåôï úéàåøèé àú îåìã úùøé ùðú 1 [ùáîöéàåú ìà äéä, ùäøé òãééï ìà ðáøà äòåìí!] ëàéìå äòåìí ðáøà áà' áúùøé ùðú 1 åìà áë"ä áàìåì ùðú 1. ìùðä ãîéåðéú æå ùäéå áä ø÷ 5 éîéí áôåòì, ùîáçéðä çùáåðéú îúééçñéí àìéä ë'ùðä' ìëì ãáø òí îñôø øâéì ùì éîéí åçùáåï îåìãåú (ìîøåú ùäùîù åäéøç ìà äéå ÷ééîéí), îöàå âí ùí äåìí - "ùðú úäå", ëé áòöí äéà îééöâú ëáéëåì àú äîöá ù÷ãí ìòåìí - "åäàøõ äéúä úäå åáäå" (áøàùéú à, á). éåí ùéùé áùáåò äáøéàä ùáå ðáøà àãí äøàùåï ùééê ëáø ìùðä äáàä, ùðú 2 ìáøéàú òåìí ìôé îðééï áðé îòøá [=áðé à"é] ùäåà âí îðééððå òúä. àåìí áðé îæøç ìà ðäâå ëê; äí äúòìîå îçîùú éîé äáøéàä äøàùåðéí, åùðä 1 àöìí äúçéìä áéåí áøéàú äàãí, ùäéà ëàîåø úçéìú ùðú 2 ìáðé îòøá. äðåùà ðãåï âí áãáøé äâàåðéí ùäåæëøå ìòéì, åëï áùå"ú øìá"ç ñéîï ÷îâ, áãøéùä çå"î ñéîï ñæ, åááéàåø äâø"à ìùå"ò çå"î ñéîï ñæ (åìå äñáø àçø, åàéï ëàï äî÷åí ìäàøéê).

å. äáòéä áîðééï ùðåú äáéú äùðé
îð÷åãú äîáè ùì äëøåðåìåâéä äéäåãéú äî÷åáìú òîã áéú ùðé 420 (àå 421) ùðä. àîðí ìôé úåöàåú äîç÷ø ääéñèåøé òîã áéú ùðé ú÷åôä éåúø àøåëä: ùðú ùù ìãøéåù äøàùåï, áä äñúééí áðéï äáéú äùðé, îúåàøëú áøîä âáåää ùì åãàåú ìñáéáåú ùðú 516 ìôðé ñôéøú äðåöøéí, åçåøáï áéú ùðé îúåàøê ìùðú 70 ìñôéøú äðåöøéí, ëê ùáéú ùðé òîã ëðøàä 586 ùðä[*]. òí æàú éù ìäãâéù ùëàùø àðå òåñ÷éí áãáøé äøàùåðéí åäàçøåðéí éù ììîåã àú ãáøéäí îð÷åãú îáèí, åàéï ìòøá ëìì àú äîç÷ø ääéñèåøé ùäùúîù áëìéí àçøéí ìáçéðú äú÷åôä[*].

ðãâéù ëàï, áðéâåã ìèòåú ðôåöä, ùìäáãì áùðéí àéï ùåí îùîòåú áàùø ì÷áéòú ùðú äùîéèä ëäìëä: äéñåã ìçùáåï äùîéèåú äòëùååé îáåññ òì ëê ùáéú ùðé çøá áîåöàé ùáéòéú, ëê ùùðú â'úú"ì, äéà ùðú 70 (úçéìúä – ñåó 69) ìñôéøúí, äééúä îåöàé ùáéòéú, ëùéèú äøæ"ä á"îàåø äâãåì" ìò"æ è, à. àó ìùéèú äøîá"í (øàä äìëåú ùîéèä åéåáì ôø÷ é) ùä÷ãéí àú äçåøáï ìùðú â'úúë"è – 69 (úçéìúä ñåó 68), ùðä æå äéà äùðä äøàùåðä ìçùáåï äùîéèä, ëé äøé äåà îôøù ùùðú "îåöàé ùáéòéú" äéà äùðä äîúçéìä îúùøé ùàçøé ùðú äçåøáï, ëôé ùöééðå ìòéì, åìîøåú äùåðé áùðú äçåøáï áéï ùéèúå ìùéèä ä÷åãîú - çùáåï äùîéèä òåìä àçã. áî÷åí àçø äåëçúé áäøçáä ùáéú ùðé çøá áàá ùðú 70 ìñôä"ð[*]. äòåáãä ëé ùðä æå äééúä îåöàé ùáéòéú (ëùéèú äøæ"ä) îùîùú ëúàøéê äòåâï äîåö÷ áéåúø áàùø ìçùáåï äùîéèä äòëùååé.

ø' òæøéä îï äàãåîéí (ãä øåñé) äéä äøàùåï ùòåøø òì áòééú ääáãì äëøåðåìåâé áéï äîñåøú äéäåãéú äî÷åáìú ìáéï äëøåðåìåâéä ääéñèåøéú. áñôøå îàåø òéðéí çì÷ "éîåú òåìí" äøàä ø' òæøéä ù÷ùä ì÷áì àú äãòä ùéîé îìëåú ôøñ äéå 52 ùðä. ä÷åùéåú ùäöéâ äñúîëå òì î÷åøåú éäåãééí åâí òì î÷åøåú ðåëøéí. ùìùìú äëäðéí ùðæëøä áñôø ðçîéä éá, é-éà îåðä áîùê äú÷åôä äôøñéú ùéùä ãåøåú, å÷ùä ìäðéç ùáîùê 52 ùðä ôòìä ùåùìú ùì ùéùä ëäðéí âãåìéí, áï àçø áï. çæ"ì æéäåé àú ëåøù ãøéåù åàøúçùñúà ëîìê àçã, àåìí ø' æøçéä äìåé áôéøåùå äîàåø ä÷èï ìîñëú øàù äùðä (òì ãó â, á ã"ä îöàúé) ëúá "ùäôéøåù äðëåï ìôé äôùè... ùìåùä îìëéí äéå". îî÷åøåú ðåëøéí äåáàå ñôøé äéñèåøéåðéí ùîäí òåìä ëé îìëåú ôøñ ðîùëä ìîòìä îîàúéí ùðä.

ãáøé ø' òæøéä îï äàãåîéí òåøøå ôåìîåñ çøéó, ëîå âí âéùúå äëììéú ìîäéîðåú äîãòéú åääéñèåøéú ùì ãáøé çæ"ì. äéå ùäçøéîå àú ñôøå åàñøå àú ä÷øéàä áå ìçìåèéï (çëîé öôú). äéå ùäèéìå ø÷ äâáìä ùàéï ì÷øåà àú äñôø ìôðé âéì 25 åììà øùåú îçëí äòéø (çëîé àéèìéä). äîäø"ì îôøàâ ú÷ó àú äñôø ÷ùåú ááàø äùéùé ùì "áàø äâåìä". òí æàú øáéí îçëîé éùøàì áãåøåú äáàéí äùúîùå áñôøå åöéèèå îãáøéå, ëâåï: áòì úåñôåú éåí èåá, îäø"õ çéåú åòåã.
ðæëéø ëàï î÷öú î÷åøåú ùòñ÷å áðåùà:
îéèùì ôéøñè øéëæ áñôøå 'Jewish History in Conflict' àú äùéèåú äùåðåú áéçñ ìáòééä äëøåðåìåâéú.[*] ìîòåðééï ìøàåú àú äàéùéí åäùéèåú ùäúîåããå òí äðåùà îåîìõ ìòééï áñôø î÷éó æä.
ôøåô' îøãëé áøåéàø æ"ì ëúá îàîø áùí 'äåøàú ääéñèåøéä åàîåðú çëîéí'[*], åîñ÷ðúå äéà ùàé àôùø ìäúòìí îäòåáãåú ääéñèåøéåú ùîúàéîåú âí ìôùè ãáøé äëúåáéí, åéù ìð÷åè áëîä ùéèåú çéðåëéåú ëãé ìà ìòøòø àú àîåðú äçëîéí ùì äúìîéãéí.

äøá ùìîä àáéðø ëúá úùåáä îôåøèú òì äðåùà[*], áä äåà îöéâ àú äáòéä òì ùìì äéáèéä, åáéï äùàø äåà îöééï ùâí ääéñèåøéåï äîôåøñí ø' æàá éòáõ úôñ àú ùéèúå ùì ø' òæøéä îï äàãåîéí[*]; åùëàùø ðùàì øáðå äøá öáé éäåãä àéê ììîã åìëúåá äéñèåøéä, äåà äùéá ùéù ì÷áì àú äëøåðåìåâéä òì ôé ùéèúå ùì ø' æàá éòáõ, àó òì ôé ùâí òìéå éù ëîä ÷åùéåú àê äï àéðï ò÷øåðéåú, åáàåôï ëììé áãøê æå äôñå÷éí îúáøøéí áöåøä èåáä éåúø (îôé äøá éåñó áøîñåï, áòì ñôø éîåú òåìí äáéú äùðé, åòééï ùí òî' 154). ëãàé ìäæëéø àú ãáøé äøá ùîòåï ùååàá[*] ùèòï ùçæ"ì äñúéøå áàåôï îëååï àú äîñôø äðëåï ùì éîé äáéú äùðé ëãé ìîðåò îäãåøåú äáàéí àú éëåìú çéùåá ä÷õ, ìôé ääåøàä ùáñôø ãðéàì (éá, ã): "åàúä ãðéàì ñúí äãáøéí åçúí äñôø òã òú ÷õ".

ñéëåí
äàí äîðééï ìáøéàú äòåìí äéðå îðééï ÷ãåí îéîé áøéàú äòåìí (ëôé ùäðéç ø' éäåãä äìåé áñôø äëåæøé) - àå îðééï ùäúçéì áú÷åôä îàåçøú òì-ñîê çéáåø øèøåà÷èéáé ùì ú÷åôåú äðæëøåú áúð"ê åáãáøé çæ"ì? äúàøéê ä÷ãåí áéåúø ùì úàøéê ìéöéøä äîåæëø á÷ãîåðéí äåà ùðú 4231, åäåà îú÷åôú äúìîåã; îìáãå ÷ééí äéòãø âîåø ùì î÷åøåú îú÷åôú äúìîåã äîöééðéí îðééï áôåòì ìáøéàú äòåìí. îëàï îúá÷ù ìèòåï ëé äîðééï èøí äúøáì àå èøí ðòùä áå ùéîåù. ø' òæøéä îï äàãåîéí ùéòø ùäîðééï äúçéì áéîé øáé äìì äùðé[*], àå àçøé ú÷åôú äâàåðéí. ìîòùä, äòãåú äøàùåðä ìîðééï æä äéà ááøééúà ãùîåàì áä îåôéò äúàøéê 4536, åúàøéê æä î÷áéì ìàîöò ú÷åôú äâàåðéí. àçøéå ðîöà äúàøéê 4564 áëúá éã ùì ñãø òåìí æåèà, åëï äîöáåú îåéðåñä ùáàéèìéä îëéìåú úàøéëéí ÷øåáéí. áúåê ëãé äòìàú äðåùà äåæëø ùéù îçìå÷ú ùì ùðä áéï îðééï äéöéøä äááìé ìîðééï äàøõ éùøàìé, åëï äåæëøä (á÷öøä) âí äáòééä äëøåðåìåâéú ùì îùê éîé áéú ùðé ùéù ìä äùôòä òì îðééï äáøéàä.